TARÎXÊ KURDÎSTAN’RA TAYÊ PELGÊ – II

Verenîye seserra 19’înede rewşê dewleta Osmanliye

Verenîya na seserre de rewşê împaratorliye hem zereyra, hem kî teverra rind neasene. Împaratorîye Zereyra mavenê Îstanbol û Ayanu (yerel otorite) de perodayîşê otorîta de bîye. Gulana 1807’ıne de III. Selim textra ardivî war, Ordîyê Nizam-ı cedit kî axme kerdivî. Ney ra tepîya IV. Mustufa vetivî text, ju serrera tepîya kî binê serdarîya Alemdar Mustafa Pasay de (Ayanê Tuna) sarewedardayenera pîya II. Mahmut vetive text. Alemdar Mustafa Paşa mavenê Ayanan de (yerel otorite), hetê îdarè dewlete de wayirê vate bîyayenra Ayano yewin bî. Ey kî newaştene ke Rusya Balkanu de verva Osmanliye bandura xo hîra kero. Balkanu de çiqarê ey bi Osmaliyera ju bî. Bi silayîya ney ra Ayananê Împaratolixe mavenê xo de, seveta karanê dewlete de wayirè vate bîyene amay pê (Sened-i İttiyak). Çi ke Ayanan waştene ke otorita Îstanbol tenena bêhez biverde. Labele Padisax na Sened-i İttifak îmza nekerd. Alemdar Pasay binê serdarîya xo de Ordîyo de newê sanit pê (Ordîyê Sekban-ı Cedit). Ordîyê Yeniçeriyan verva nînu de sare dard we, naye kî peynîya Alemdar Pasay arde.

Mavenê serranê 1814-1820’de dewleta Osmanliye, hem Balkanu de, hem kî Anadolu de xoverdeyîşê Ayanan sikît, otorîta xo nero. Kurdîstan de kî sare wedadayîşê Emîranê Kurdan bi serênîya Osmanliye netîce guret. Labele na serru de Balkanu de xoverdayîşê Yunanu bi poşt vejîyayena dewlatanê Awrupa hez guret û Yunanu serra 1826’de xoserenya xo gurete. Hetêra kî eskerê Osmanliye serra 1821’ine de Sirbîstan ra unciya tever, Sirbîstan ra kî ju, serre de rey vergî guretene mende. Arabîstan de kî, binê serdarîya Abdullah Suud’ide sarewedardayîşe vejîya, Osmanliye na sarewederdayîş bi ardimê lazê Walêye Misîr Mehmet Ali Pasayî, İbrahim Pasa’yra serra 1818’ide da sikitene. Labele serra 1822’ide eskerê Misir uncuya tever û Suudiyan unca Hîcaz û Necd’de lete-xoserîya xo gurete (1823-1834). Dewleta Osmanliye, Surîya’de kî mavenê serranê 1815-20’ude xoverdayîşê Ayanu da saynayene. Lebele II. Beşîr, Lübnan de prenslîxa xo îlan kerde û hatan Îstanbol ser serramitişê Mehmet Ali Paşay aktîvîta xo nekerde vînd. Îrak de mavenê Serranê 1813-28’ude Davut Paşay oterîta xo nêro, serrane tepîyau de kî otorîta aşîru gıranenya xo nêro.

Na serru de zerê de dewleta Osmanliye taye reformu dimêra bîye, labele na reform mavenê sar de post nedîyene. Çi kê na reformî seveta çiqaranê xo bi destê egemenanê dewlete ra, corra bi cêr verva sar vetêne meydan.

Têverra kî polîtîka Osmanliye, hurênayîşane dewletanê kapîtalîstan û Rusya ra fayde kerdene bîye. Dewleta Îngîlîz, Fransa û Rusya Wastenê ke Osmanliye letê kere, labele dewletanê kapîtalîstê Awrupa, hetêra kî na serru de verva Rusya de lewê Osmanliye de ca guretene. Çi ke nîne ne waştene ke Rusya verva nîne Osmanliye serro bandıra xo hîra kero, bara pîle xo re wastene. Ju hetîra kî, cenganê mavenê Rusya û Osmanliyera faydê xo vetêne, çi ke na cengan hem Rusya verva nîne bê hezin verdêne, hem kî bi na seveb ra Osmanliye’ra tenêna tavîzî cira kerdêne, serro otorîta xo kerdene gıran.

Na serru de mavenê Îran û Osmanliye kî rind nebî. Îran, serramitîşane Rusya’ra tepîya sîndoranê xo ra tayê cayî kerdvînd, neyra tepîya kî hez vîndkerdena Osmanliye’ra fayde vetênere gurîya; rîyê xo çarnave rojxelatê xo. Îngîltera û Fransa kî poşt dêve na polîtîka Şahê Îran. Fransa waştene ke Îran serra, Hîndîstan ser raya xo rakero. Armancê Îngîltera kî Hîndîstan û Körfezê Basra ser Raya Fransa û Rusya birnayene bî.

1820’de Baxdat û Şehrîzor ser herîşkerdena Îran’ra dime cengê Osmanliye bi Îran destpêkerd. Na ceng de Beyazito Rojavan û Bêtlîs unca kutve destê Îran. Labele unca na serru de Tebrîz kutve destê Rusya, Rewşa Osmanliye kî rojavanê Împaratoriye de rind neasene. Bi na sevebura her dı dewletu kî newaşt ke dı cepu de ceng bide, şî pêamayîş. Pêamayîşê Erzîrom de sîndorê her dı dewletan kî je pêamayîşe Kasr-i Şîrîne mend. Ju birê na pêamayîşî kî aşîrê Kurdanê konar-göçeru ser bî. Gorê na bireyî, asîrê konar-göçeru’re sîndoranê her dı dewletu kî ihlal kerdene, ca virnayane kerde tomete. Bi na pêamayîş lete biyayîşê Kurdîstan tenena bî mokem.

NA SERRUDE KURDÎSTAN.
XO VERDAYÎŞÊ BÎLBASANU.

1815’de Kurdê dormê Wan û Beyazit saredardwe, Kud û Hirmenîyê hetê Îran kî kutvîra na sarewederdayîş. Seraskerê Erzîrom na xoverdayîş bi zorera da sikitene. Hetê Îran de welîaxt Abbas Mirza verva xoverdoxu’de ceng ker vînd, labele ju waxtra dime kuwetê newey amey rusneane xoverdoxu ser û xoverdayîş hetê Îran de kî dave siknayene.

TEKOŞÎNA MÎR MUHAMMET.

Mîr Muhammet lezê Walîye Soran yo. Ey Demê Hukumranenya xo ser, bi name “Maliha” ju kitav kî gureto qeleme. Verenîya hukumranenya xo de zerê Beylîxe de otorîta xo kerde mokeme. Neyra tepîya kî seveta mılkê feodalanê Kurdê bînan, bine bandira xo de jukerdene serro vinet. Mîr Muhammet serra 1818’de xo “Emir Mansur” (Walîyo xosere) îlan kerd. Celîle Celîl kî nusnê xo de na dem de xoserîyayenra bahskeno.

Na dem de dewleta Osmanliye hez kerdene vînd û Misir de Arnavut Mehmet paşa verva otorîta Îstanbol xoserenya xo ilan kerdvî. Îdarê Îran kî xo zerede mavenê perodayîsu de mendebî. Na rewşa her dı dewletan kî, hetê armancê xo ser gurenayîsra firsend dayvî destê Mîr. Mîr Muhammet, bandıra xo serê hardê Kurdîstanê Osmaliye de nêro, na dem de Bextînan de Kurdanê Ezîdi ser şî, waştî ke nîne bi zorera Müslüman kero. Eyra tepîya kî hetê Kurdîstanê Îran ser bî hîra.

Dewletê Osmanliye û îran bi postdayena Îngîlîzu, pîya verva Mîr vejiyay. Osmanliye binê serdarîya Reşît Paşay de Ordîyê cirm dayene rusna Kurdîstan ser. Ordîyê cirm cayê ke verva otorîta Osmanliye viniteye, nazawude bi zorera sar ardve zanîyu ser. Verende müttefîkê Mîr Muhammet, Emîrê Cîzîre Bedîrhan û müttefîkanê Bedîrhan ser şi, tepîya kî Mîr Muhammet serra 1836’ine de qala Revanduz de çarna û esîr guret. Mîr Îstanbol de af guret, labele raya peyser amayen de Trabzon de da kîştayene .

Dewleta Osmanliye na serramitîşra dime Kurdistan serro bandira xo tenêna kerde mokeme.

Hona aver sono

Home